Bursa’nın dini anıtları ve 19’uncu Yüzyılın Sonunda Terk Edilmeleri ya da Dönüştürülmeleri

Bu makale Tanzimat dönemi (1839-1876) ve Abdülhamid dönemi (1876-1909) döneminde ayakta olan anıtlarla sınırlı olması nedeniyle, Osmanlı İmparatorluğunun ilk başşehri olan Bursa, dini mekanların yeniden-kullanımı konusunu incelemek için ilginç bir sahnedir. Bu makalede bazı dini anıtların statüsü, başka amaçlara uygun hale dönüştürülmesi ya da nüfus hareketleri ve siyasi değişiklikler yüzünden terk edilmesi incelenmektedir. Ayrıca dini statülerini koruyan, seçilerek evkaf arazisi olarak tanımlanan terk edilmiş mülkler ve bunların Tazminat Dönemi sonrası akibeti de incelenecektir.

Engizisyondan kaçan Yahudilere kucak açan Bursa’da bu göçten kalan bir nüfus barınıyordu ve Yahudi mahallelerine dağılmış  sinagogları vardı, bunlar Yahudilerin şehirden ayrılmasıyla terk edildi.  Bursa’da hayatı en çok etkileyen şey, günümüzde hâlâ gelişmekte olan ipek endüstrisidir. 19’uncu yüzyılın sonlarında  Rum ve Ermeni mahallerinde ipek fabrikaları tarafından desteklenen kiliseler (ve küçük camiler)  yapılmıştı. Ayrıca Fransa, kıyıdan şehre uzanan bir demiryolu hattı inşa ederek bu endüstriden yararlanmış ve Fransız kilisesi ile varlığının damgasını vurmuştur. 19’uncu yüzyılın sonlarında, Abdülhamit döneminde evkaf mülkleri, örneğin şehrin üst yamaçlarında inşa edilen askeri okul gibi modernleştirici seküler binalar olarak kullanılmak üzere dini mahiyetlerinden çıkarılmıştır.

Abdülhamit’ten sonraki dönemin ve Cumhuriyetin kuruluş döneminin siyasi olayları  İmparatorluğun Yunanistan’ı kaybetmesine ve iki yönde nüfus hareketlerine yol açmıştır – Rumlar Yunanistan’a, Türkler Türkiye’ye gitmiştir. Bu durum Bursa’daki bütün dini binaların dönüştürülmesini ve konut mimarisini etkilemiştir ama bu makalede ele alınmayacaktır. Yunanistan’daki camilerin yıkıldığını ya da yeni seküler amaçlara hizmet ettiğini söylemek yeterlidir.